Kuća predstavlja čovekov životni prostor i simbol porodičnog bogatstva i blagostanja. U središtu tog prostora je ognjište/peć kao njegov osnovni, konstitutivni deo, i budući da je u središtu, njegov sakralni značaj za ukućane je najveći. Ono što je oltar u hramu, to je ognjište u kući i skoro svi domaći obredi, od rođenja do smrti obavljani su na ognjištu.
U Srpskom mitološkom rečniku čitamo da je staro srpsko ognjište bilo ukopano u sredini jednoćelijskog kućnog poda. U njegovom udubljenju je ložena vatra odnosno oganj, a neposredni prostor oko njega, obično popločan, naziva se ognjište.
Ognjište je simbol zajedničkog života, doma, veze muškarca i žene, ljubavi, te spoja vatre i njenog stecišta. Kao solarno središte koje toplinom i svetlošću zbližava bića, a i mesto gde se priprema hrana, ognjište je izvor života, njegovo središte, života koji se pruža, podržava i širi. U svim društvima se ognjište poštuje i svetkuje, navodi se u Rečniku simbola.
Ono je i središte ne samo porodičnog, nego i društvenog života, jer se oko njega porodica i njeni gosti okupljaju i razgovaraju, obavljaju se dogovaranja, prepričavaju priče, predanja i verovanja. Otuda i izraz «nabiti ognjište» koji znači primati goste u kuću.
Po narodnim verovanjima, ognjište je mesto na kom borave kućni duhovi i na kom se okupljaju preci. Vezano je za kult vatre, koji se posebno poštovao kod Južnih Slovena. Vatra u ognjištu se nikad nije gasila inače je gubilo svoju stvaralačku i životodavnu snagu.
Kod Bugara se novo ognjište darivalo i svi gosti su donosili darove i kačili ih iznad ognjišta. Prvu vatru palila je najstarija žena donevši žar iz rođačke kuće i izgovarala različite blagoslove od kojih je najvažniji da ognjište nikad ne ugasne. Na ugaslom ognjištu obavljale su se različite magijske radnje.
I danas se koristi izraz «nekom se ugasilo ognjište» u značenju da se porodica ugasila, da nema više živih članova.
Već je rečeno da su oko ognjišta obavljani mnogi porodični obredi, a osobito je važno uvođenje novog člana porodice. Bugari su tek kršteno dete ostavljali neko vreme kod ognjišta. Makedonci su prvo kupanje deteta obavljali iznad ognjišta da bi bilo dugovečno i privrženo kući.
Kod svih Južnih Slovena, ognjište ima svoje mesto i u svadbenim obredima. Kada bi mlada prvi put ušla u novu kuću, vodili su je do ognjišta koje bi ona ljubila, zatim ga tri puta obilazila, džarala po njemu, palila vatru, uzimala posuđe, mešala i solila jelo. U Srbiji i Hrvatskoj je mlada darivala ognjište novcem ili jabukom u koju je udenut novčić.
Kod Makedonaca, u nekim krajevima, kum bi lupnuo tri puta mladinom glavom o vratašca peći da bi bila privržena domu i da bi bila dobra žena. Kod Bugara, ako bi devojka dobegla za mladića bez saglasnosti svojih roditelja, onda bi razgorela žar na ognjištu i ukućani je više nisu mogli vratiti roditeljima jer se smatralo da je tako brak zaključen. U nekim krajevima, nevesta je dobijala od oca mašice i tronožac kao deo miraza. U Slovačkoj je nevesta donosila pepeo iz očeve kuće i tajno ga sipala u peć u kući svoga muža.
Ritualne radnje i obredi su obavljani oko ognjišta i u vreme kalendarskih praznika kao što su Badnje veče, Božić, Nova godina, Blagovesti. Pored ognjišta se postavljala praznična trpeza i izvodili razni obredi sa badnjakom. Jedan od njih je da domaćin podigne zapaljen badnjak a da se ukućani provlače ispod njega i tako sebi obezbede dobro zdravlje i dug život.
U Bugarskoj se na Novu godinu u ognjište bacao rečni kamen da bi se ukućanima novac slivao lako kao što se reka sliva preko kamenja i da im novčanici budu teški, kao što je kamen težak.Plodonosna snaga ognjišta prenosila se i na sve premete koji su u vezi sa njim. Žarač je, na primer, korišćen za vreme grmljavine da se njime lupa po naćvama, zemljanim sudovima i ambaru, da bi se napunili žitom i plodovima. Mašicama i žaračem su terani gradonosni oblaci, a u proleće zmije i gušteri.Položajnik je na Božić prvo prilazio ognjištu i darivao ga, a zatim mašicama džarao vatru i izgovarao ritualne blagoslove koji bi obično počinjali sa «Koliko varnica toliko parica, koliko varnica toliko pilica, koliko varnica toliko jaganjaca… itd.», koji su trebali da prizovu ne samo blagostanje nego i plodnost u domaćinstvu. Na ognjištu se pekao i obredni hleb – česnica i pripremalo ritualno jelo – pečenica.
Ove predmeti su se obavezno stavljali pored porodilja i novorođenčadi tokom četrdeset dana nakon porođaja da bi se zaštitili od zlih duhova i bolesti.
Budući da je sveto mesto, za ognjište su vezane i brojne zabrane. Deci je zabranjeno da džaraju po vatri, da zabadaju nož u ognjište, da nogom udaraju u ugarke jer se u protivnom mogu razboleti.
Kod Srba su se grešnici ispovedali ognjištu. Pored ognjišta se davalo i uzimalo na zajam, čak i bez svedoka. Kod Crnogoraca se najstrašnije kletve vezuju upravo za ognjište.
I ne samo kod Slovena, nego i celom svetu, ognjište je sveto mesto, a u brojnim kulturama dobija ulogu središta ili pupka sveta, pa često postaje i žrtvenik. Kod Burjata ga ukrašavaju raznobojnim vrpcama poredanim u pravcima strana sveta, a isto nalazimo i u Indiji.
A kod nekih sibirskih naroda nebeskim božanstvima se žrtve prinose upravo na ognjištu jer se veruje da vatra tako postaje vrata, prolaz ka onom svetu, koji ukućanima treba da obezbedi zaštitu i blagostanje.
I danas, u vremenu centralnog grejanja i grejanja na daljinske sisteme, svako od nas oseti izvesnu nežnost i nesumnjivi užitak kad god nam se pruži prilika da se negde ogrejemo kraj kamina ili peći u kojoj gori vatra.
Piše: Isidora Gordić
IZVORI:
H. Biderman, Rečnik simbola
A. Gerbran – Ž. Ševalije, Rečnik simbola
Š. Kulišić – P. Ž. Petrović – N. Pantelić, Srpski mitološki rečnik
Dž. K. Kuper, Ilustrovana enciklopedija tradicionalnih simbola
S. M. Tolstoj – Lj. Radenković, Slovenska mitologija. Enciklopedijski rečnik.
S. Zečević, Srpska etnomitologija
