Retki su materijali koji su toliko popravili kvalitet života masovnijom upotrebom kao što je to slučaj sa staklom. Danas se koristi u svim sferama ljudskog života – od brojnih oruđa u domaćinstvu, prevashodno u kuhinji, preko industrije elektronskih uređaja, do arhitektonskih elemenata. Moderno stanovanje bi bilo praktično nezamislivo bez stakla.
Staklo je materijal koji je u upotrebi od samih početaka ljudske civilizacije. U prirodi se može naći u obliku vulkanskog stakla, opsidijana, koje nastaje izlivanjem usijane magme u kojoj se na ogromnim temperaturama topi i kvarcni (silikantni) pesak, osnovna sirovina za staklo, i potom hladi i stvrdnjava.
Drugi način za dobijanje stakla u prirodi je udar groma u silikatni pesak. Ovo prirodno staklo, slučajno nastalo, naši drevni preci su koristili za izradu noževa, vrhova strela i kopalja, kao i za nakit i razmenu, te je ono bilo veoma dragoceno. To potvrđuju brojni arheološki nalazi širom Zemljine kugle.
Premda čuveni rimski istoričar Plinije navodi da su još oko 5000. god. p.n.e feničanski trgovci pravili staklo, arheološki artefakti kao postojbinu veštačkog stakla potvrđuju Istočnu Mesopotamiju i Egipat oko 3500. god. p.n.e. Tamo su pronađeni predmeti od stakla, ostaci radionica sa kalupima i delovima peći za topljenje stakla. Prve posude su napravljene u Egiptu i Mesopotamiji oko 1500. god. p.n.e.
Možda Vas zanima:
Tehnologija pravljenja stakla se polako širi po antičkom svetu pa su razvijenu proizvodnju imali Feničani, Asirci i Palestinci. Prvi priručnik za pravljenje stakla je napisan oko 650. god. p.n.e. i čuvao se u asirskoj Asurbanipalovoj biblioteci.
Tačku preokreta u razvoju stakla predstavlja otkriće sirijskih i palestinskih radnika koji su otkrili veštinu duvanja stakla na početku 1. veka. Ovaj izum je doveo do dramatične promene u proizvodnji stakla jer je njegovu prozvodnju značajno pojeftinilo i učinilo ga dostupnim.
Rimsko osvajanje Judeje omogućilo je da se ova tehnika pravljenja stakla raširi po celoj ogromnoj rimskoj teritoriji, a odatle po celoj Evropi, pa i svetu.
Rimljani su prvi koji su počeli da koriste staklo, ne samo za izradu posuda i nakita, već i za zastakljivanje, naročito nakon što je u Aleksandriji otkrivena tehnika pravljenja čistog stakla krajem 1. veka. Tada troškovi izrade stakla rapidno opadaju pa staklo postaje dostupno i običnim građanima.
Sa širenjem hrišćanstva, veštačko bojeno staklo se širi po celoj Evropi i postaje dominanta umetnička forma u novom milenijumu. Brojni su primeri crkava i katedrala sa čudesno lepim vitražima sastavljenim od mnogobrojnih delova bojenog stakla, a jedna od najstarijih među njima je u manastiru Svetog Pavla, osnovanom 686. godine, u mestu Džarou, u Engleskoj. Padom Zapadnog Rimskog carstva pod varvare 476. godine, primat u proizvodnji stakla preuzima Vizantija.
U isto vreme, staklo ima veoma značajnu ulogu i u islamskoj arhitekturi u 7. veku. Arapske arhitekte ga obilato koriste na Srednjem Istoku, a Jabir Ibn Hajan, persijski hemičar, u svojoj «Knjizi o skrivenom biseru» ostavlja opis 46 originalnih recepata za pravljenje bojenog stakla.
Na početku novog milenijuma, oko 1000. godine, Venecija preuzima primat u proizvodnji stakla, a malo ostrvo Murano postaje centar njegove proizvodnje i usavršavanja. Venecijanci su vekovima umnožavali bogatstvo svoje Republike upravo na proizvodnji i prodaji stakla.
Muranski majstori za staklo su imali povlašćeni položaj u društvu, gotovo kao plemići, mogli su udavati kćeri u najbolje venecijanske kuće, bili su izuzeti od progona i odlično plaćeni, ali po cenu života nisu smeli da napuste teritoriju grada kako bi tajna pravljenja stakla to i ostala. Zakon je propisivao smrtnu kaznu za svakog od njih koji bi napustio Veneciju ili nekom otkrio tajnu.
Zahvaljujući hrabrosti nekih od njih, venecijanska tehnika pravljenja stakla se proširila po Evropi. Staklari iz Murana su vekovima držali monopol na proizvodnju najkvalitetnijih staklarskih proizvoda jer se samo u Muranu proizvodilo kristalno staklo, emajlirano staklo (smalto), staklo sa zlatnim nitima (aventurine), višebojno staklo (millefiori), mlečno staklo (lattimo), kao i brojne imitacije dragog kamenja napravljenog od stakla.
Anđelo Barovier je 1500. godine otkrio kristal, besprekorno čisto i bezbojno staklo.I dan-danas se u Muranu tradicionalnim metodama proizvodi širok spektar proizvoda od stakla – od predmeta savremene umetnosti i dizajna, preko lustera, nakita i figurina.
Francuski majstori u Ruanu su 1330. god. otkrili kron-staklo koje će kasnije postati osnova za razvoj različitih vrsta optičkih stakala i foto-aparata, a isprva se koristilo za zastakljivanje.
U Holandiji 1590. godine dolazi do razvoja stakla za teleskope i sočiva za mikroskope. Smatra se da je prvi mikroskop napravio Zaharije Jansen, a da ga je Antoni van Levenhuk, brusač stakla, kasnije usavršio.
Početkom 17. veka praški draguljar Kaspar Lehman usavršio je tehniku sečenja i graviranja stakla, iako je ona bila poznata od davnina, i od nje napravio umetnost.
Tokom 17. i 18. veka Francuska postaje najmoćnija sila u staklarskoj industriji a kasnije joj se pridružuje i Engleska proizvodnjom novih vrsta stakla. Džordž Ravenskroft zahvaljujući bliskim vezama sa Venecijom i Češkom prvi počinje serijski da proizvodi kristal nudeći tako alternativu za venecijanski cristallo 1765. godine i tako započinje novu eru u proizvodnji stakla.
Novo staklo je bilo mekše, lakše za dekoraciju i sa većim indeksom prelamanja svetlosti što je doprinosilo njegovoj lepoti. Zahvaljujući Ravenskroftovom otkriću omogućen je dalji razvoj teleskopa i mikroskopa.
Industrijska revolucija u 19. veku donosi brojne novine u staklarskoj industriji. Različiti tipovi stakla se usavršavaju i inoviraju. U Americi je otkrivena presa za staklo 1827. godine, a nešto kasnije, 1843. god. Henri Besemer stvara prvu verziju flot stakla.
Moderna istorija stakla počinje sa svetskom izložbom u Londonu 1851. godine, za koju je stakleni paviljon kreirao vrtlar Džozef Pakston i nazvao ga «Kristalna palata». Bio je to apsolutni trijumf engleske kao domaćina i industrijske sile. Bio je to početak masovnije upotrebe stakla kao građevinskog materijala.
Ipak, prava revolucija u staklarstvu je usledila ceo vek kasnije kada je ser Alaster Pilkington izumeo postupak za dobijanje flot stakla (eng. float – plutati, lebdeti). Njegova automatizovana proizvodnja je počela 6 godina kasnije i danas je to standardna metoda za proizvodnju stakla.
Tečno staklo klizi (pluta, lebdi) po površini rastopljenog metala u komori sa kontrolisanom atmosferom. Masa se postepeno hladi i nastaje staklo idealno ravnih i paralelnih površina, ujednačene debljine.
Ovaj postupak omogućio je izradu staklenih ploča u raznim bojama i u različitim debljinama i dimenzijama. Preko 90% svetske proizvodnje stakla je flot staklo.
Premda se može proizvoditi u bezbroj boja, ipak su i dalje najčešće zelena, braon ili čak bezbojno staklo.
Savremeni život je danas teško zamisliti bez stakla. Nalazi se svuda oko nas i prožima gotovo svaki aspekt našeg života – stanovanje, vožnju automobilom, ispijanje napitaka i konzumiranje hrane…
Da ne spominjemo da se u staklo pakuju vina, piva, većina namirnica, kozmetika i lekovi. Budući da je ekološki materijal koji se može 100% reciklirati, eto dodatne motivacije za njegovo korićenje. Sa razvojem nauke, staklu je budućnost zagarantovana.
Autor teksta: Isidora Gordić
