Vrata i prozori su lice svake građevine i njena spona sa spoljašnjim svetom. Prateći njihov razvoj kroz vreme jasno uočavamo kako su menjali arhitekturu, kako rezidencijinih, tako i komercijalnih objekata.
NA MEĐI UNUTRAŠNJEG I SPOLJAŠNJEG SVETA
Da bismo najlakše uočili evoluciju arhitekture, dovoljno je da pogledamo panoramu nekog velikog grada – sadašnju i neku od pre nekoliko desetina ili stotinu godina.
Primetićemo da je slika potpuno drgačija – zgrade su brojnije i više, a fasade sve češće od stakla, često i neobičnih oblika.
Razvoj fasadnih otvora umnogome je promenio profile gradova, dajući im pečat moderne epohe, ustoličene na razvoju tehnologije i energetskoj efikasnosti, koje i omogućavaju nekada nezamislive građevinske poduhvate.
Fasadni otvori su neizostavni deo građevina otkad je postanka čoveka, a s vremenom su se menjali usled mnogobrojnih činilaca – od promene načina života čoveka, razvoja građevinarstva, odnosno otkrića materijala, usavršavanja njihove obrade i karakteristika, do različitih tehnoloških napredaka. Ono što je ostalo isto jeste njihova primarna funkcija: oni su spona među svetovima – unutrašnjeg i spoljašnjeg, a prostoru obitavanja udahnjuju život – vazduh, svetlost, toplotu. Različitim sistemima, još su od davnima služili i zaštiti od spoljašnjih uticaja – bilo atmosferskih bilo ljudskih.
Vrata i prozori su se prevashodno menjali u pogledu materijala od kojih su izrađivani, krećući se od prirodnih ka veštačkim, potom u vidu površine koje zauzimaju, karakteristikama koje poseduju.
Moderna arhitektura podrazumeva energetski efikasnu stolariju, tj. onu koja doprinosi očuvanju željene temperature unutar objekta, koja štedi energiju, apsorbuje buku, koja je trajna i uspešno odoleva atmosferskim uticajima.
Modeli, dezeni i materijali upotrebljavani za fasadne otvore direktno utiču na eksterijer, a svaka istorijska epoha nosi specifičan stil, svojstven svome vremenu. Imperativ moderne gradnje postali su i sve veći fasadni otvori – sve manje prepreka između spoljnog i unutrašnjeg života. Ipak, oni treba da odgovore i zaštitnim aspektima, čemu još više doprinosi razvoj tehnologije i različitih sigurnosnih sistema.
VRATA RAZLIČITIH VREMENA
Prva ljudska staništa bile su pećine, a fasadni otvori pukotine u njima. S vremenom, čovek počinje da gradi, prvo kolibe, a potom, nakon što dolazi do razvoja zemljoradnje i stočarstva i stacioniranog načina življenja umesto nomadskog, i trajnije građevine.
Koliko god bile velike kuće, one su izvesno morale imati vrata, prvenstveno izrađivane od tekstila ili grube kože ili pak lišća, u zavisnosti od podneblja. Civilizacijskim razvojem, vrata su se takođe razvijala, oličavajući epohu u kojoj su nastajala, stil i način gradnje, ali i karakter objekata.
Čvrsta vrata najpre su se pojavila u javnim, raskošnim i bogatim građevinama. Prva kamena vrata bila su na grobnicama, kakve srećemo u antičkim gradovima. Monumentalna vrata bivala su i od bronze, poput onih na odajama rimskog Panteona, visoka čak 73 metra.
Kada je oživljeno šuplje livenje pomoćnih panela, razvila se umetnost livenja i ukrašavanja ovakvih vrata, što se načelno počelo upotrebljavati od XII veka na katedralama u južnoj Italiji, a koja masovnije počinje da se koriste u severozapadnoj Evropi u XVII veku, dok u Sjedinjenim Američkim Državama polovinom XIX veka. Međutim, tipična zapadnjačka srednjovekovna vrata bila su od vertikalnih dasaka, sa dijagonalnim ili horizontalnim učvršćenjima, odnosno gvozdenim šarkama, i okovana ekserima.
Drvena vrata nalikovala su prvobitnim vratima poreklom iz Mesopotamije i Egipta. Drvo je omogućavalo izradu reljefa i dekorativnih elemenata, ali najpre predstavljalo izdržljivu i dugotrajnu zaštitu objekta i njegovih stanara. Na njima su se mogle naći i staklene površine i prelepi vitraži.
Tokom prošlog veka vekovno dominantno drvo počela je smenjivati upotreba metala, posebno u javnim i komercijalnim objektima. Naročito je bio popularan aluminijum zbog svoje lakoće i otpornosti na koroziju i spoljašnje atmosferske uticaje, a osim njega često su se upotrebljavali nerđajući čelik ili staklo. Danas su prisutna i vrlo izdržljiva i pristupačna vrata od fiberglasa, posebno pogodna za područja sa oštrijom klimom budući sa energetski efikasnim jezgrom pomažu uštedi pri grejanju i hlađenju. Ili pak čelična, koja mogu biti finansirana emajlom i bojom po zboru. PVC vrata su takođe novijeg datuma, a osim energetske efikasnosti odgovaraju i velikim izborom modela.
Tokom XX veka vrata se unapređuju, kako u pogledu dizajna, tako i u sistemima sigurnosti. Lepa bravarija, odnosno kvake i šarke, takođe su oduvek bili važni estetski i bezbednosni elementi – setimo se samo srednjovekovnih zamkova.
Razvoj vrata dovodi do pojave i sigurnosnih vrata, prvobitno onih sa alarmnim sistemima i šiframa, na koje je kasnije nadovezana funkcija direktnog aktiviranja telefona u policijskoj stanici usled nasilnog ulaska.
Danas sigurnosnim sistemima mogu koristiti i pametni telefoni, u svojstvu ključa, gde se telefon transformiše u neku vrstu daljinskog upravljača, pomoću aplikacije i blutut konekcije. Sistem se može podesiti da traži i dodatnu autorizaciju u vidu PIN koda ili otiska.
Evolucija vrata ne ogleda se samo u upotrebnim materijalima, energetskoj efikasnosti, sigurnosti i dekoraciji, već i u načinu pomeranja i broju krila. Osim klasičnih, sa šarkama sa leve ili desne strane, koja se otvaraju ka spolja ili unutra, vrata mogu biti i klizna, ili im se, ukoliko su znatno šira nego uobičajena, šarke ne postavljaju sa strane, već po gornjoj i donjoj ivici. Takva su na primer moderna vrata od aluminijuma. Vrata mogu biti jednokrilna ili dvokrilna, gde su ova druga bila mnogo prisutnija u prošlosti. To nam otkriva i srpski jezik, jer jezik često čuva tradicionalnu predstavu nekih pojmova – imenica vrata je pluralija tantum, što znači da je ona uvek u gramatičkom obliku množine, odnosno, vrata podrazumevaju nešto dvojako.
POGLED U SVET
Ako posmatramo reč prozor, jasno ćemo učiti da je u njegovoj osnovi koren isti kao i u glagolu zreti, u značenju videti. Prozor već svojom etimologijom označava pogled u svet, odnosno vezu sa spoljnim svetom.
Prvobitne prozore, pominjane prvi put u ranom XIII veku p. n. e., činili su otvori na krovu. Služili su prodoru svetlosti u prostorije, a bili prekrivani tkaninom, životinjskom kožom ili drvetom, a potom konstrukcijama sastavljenim od sitnih delova prozirnih materijala, poput spljoštenih delova životinjskog roga, tankih komada mermera ili komadićima stakla, postavljenim u okvire od metala, drveta ili olova. Za popunjavanje prozorskih šupljina korišćen je i papir, na primer na Dalekom istoku.
Drevni narodi su koristili, dakle, gotovo neprozirne, ali prirodne materijale kako bi se zaštitili od prodora kiše, vetra, snega, odnosno hladnoće ili toplote.
Stakleni prozori prvobitno su se počeli koristiti za vreme Rimskog carstva, u Aleksandriji. Oni su bili sa lošim optičkim karakteristikama, odnosno vrlo debeli i neprozirni. U vreme Rimljana usavršavana je proizvodnja stakla, odnosno tehnika obrade, te je ono emajlirano, gravirano, brušeno i dekorisano, dok su prozorska stakla uglavnom bila bojena. Napredak tehnike duvanja stakla omogućiće i stvaranje prozirnijih i uglačanijih stakala, te se od III do VII veka ono koristi daleko više. Smatra se da je njegovoj popularnosti doprinelo širenje hrišćanstva budući da su crkve imale prozore.
Propašću Zapadnog rimskog carstva sredinom V veka, propadaju i mnogobrojne staklarske radionice, ali se njihova delatnost nastavlja i tokom srednjeg veka u okviru pojedinih kolonija ili samostalnih radionica.
Staklo je bilo skupo, te kada bi kuća i imala prozor, on bi se zatvarao drvenim kapcima ili odranom i nauljenom životinjskom kožom, koja bi propuštala nešto svetla, a opet zadržavala toplotu u kući.
Tokom srednjovekovlja staklo se pretežno izrađivalo za crkvene prozore, a od XIV veka počinje se za izradom običnog prozorskog stakla. I dalje luksuzno, rasprostranjenije biva tokom XVI veka, da bi njegova proizvodnja i primena naglo porasla krajem XVIII veka.
Prozori bivaju i različitih oblika i dimenzija, te su tako sredinom XVIII veka izmišljeni olovni ramovi sa rešetkama, iako su oni sa drvenim profilima bili najčešći.
Razvoj građevinarstva dovodi i do razvoja primene prozora, njihovih oblika i površina, te kako čelik postaje bitna komponenta građevinarstva, zidovi postaju lakši, ne noseći teret zgrada, što stvara mogućnost da prostorije imaju više prozora, da oni budu veći i sa manjim i lakšim ramovima, razvijajući se toliko da su danas često i kompletni zidovi od stakla.
Razvoj prozora direktno je uslovljen razvojem stakla, ali i materijala od kojih se izrađuju njihovi profili, koji mogu biti drveni, od aluminijuma, kombinacije drveta i aluminijuma, od PVC-a. Njihove performanse se svakodnevno sve više unapređuju. Tako smo danas od ručno duvanih staklenih površina, loše providnosti i malih dimenzija od oko 20 do 30 cm, stigli do energetski efikasnih modernih stakla.
Pedesetih godina XX veka dolazi do razvoja float stakla, nastalog nanošenjem tečnog stakla na sloj istopljenog kalaja, što je značajno doprinelo razvoju i komercijalizaciji upotrebe stakala. Prozorima se, takođe, osim jednog dodavalo i drugo krilo, kao dodatna zaštita. Međutim, usled razvoja različitih vrsta energetski efikasnih stakala, ovo je prevaziđeno.
Pojavom termopan stakla, sačinjenog od dva sloja stakla između kojih je vazdušni sloj, u današnje vreme zamenjen plemenitim gasovima, pojačana je izolaciona moć prozora, a s vremenom se, osim dodavanja broja stakala, povećala i širina međuprostora sa 6,5 na 13 mm.
Danas se najčešće koristi niskoemisiono staklo (low-E). Ono je premazano slojem metalnog oksida kojim se smanjuje prolazak proizvedene toplotne ili rashladne energije kroz prozorsko okno pomoću unutrašnjeg filma na bazi vanadijum-oksida. Osim njega, energetskoj efikasnosti doprinosi i termoizolaciono staklo – paket sa jednim niskoemisionim i drugim obično float staklom.
Zamena spoljašnjeg niskoemisionog stakla može biti stopsol staklo jer ono minimalizuje količinu svetlosti koja ulazi u prostor. Uglavnom se ugrađuje u prozore na sunčanoj strani objekta budući da su ona najpodložnija zagrevanju.
Ako je moguće, umesto njega se u stolariju može ugraditi kaljeno ili laminirano staklo. Kaljeno staklo je najčešći izbor kod staklenih fasada jer je ono 4-5 puta jače i savitljivije od nekaljenog iste debljine. Ono objektu omogućava veću izdržljivost i otpornost usled udara groma ili temperaturnih promena.
Jedna od inovacija u proizvodnji i primeni stakala, a samim tim i prozora i vrata, jeste i pojava pametnih stakala, koja se lako ugrađuju i mogu instalirati i na već postojeće prozore. Preko aplikacije instalirane na telefonu korisnici mogu kontrolisati izgled stakla, odnosno pametnog filma, koji se menja od skroz transparentnog do neprozirnog za manje od sekundu.
VIZUELNI IDENTITET
U svakom istorijskom razdoblju vrata i prozori su svedoci vremena i načina života, nikad ne odstupajući od svojih primarnih uloga. Prateći njihov evolutivni put, jasno uviđamo koliko su uticali na promenu arhitekture i predstave prostora u kojima ljudi obitavaju. Menjale su se površine koje zauzimaju, materijali od kojih su sačinjavani, unapređivana je tehnika obrade, ugradnje, menjani su stilovi, dezeni, forme. Međutim, u svim vremenima bili su i ostali vizuelni identitet eksterijera, počevši od praistorijskih, pa sve do modernističkih objekata.
